Uzaktan Çalışmanın Hukuki Boyutu
-YENİ NESİL UZAKTAN ÇALIŞMA-
COVİD-19 salgını, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de büyük sorunların yanı sıra değişik çözüm arayışlarını ve uygulamalarını da beraberinde getirdi. Her ne kadar en büyük darbeyi sağlık sektörü almış gibi görünse de çalışma hayatı da yaşadığı sıkıntılar açısından bu anlamda aşağı kalmamıştır.
Pandemi ile “iş dünyasında” hayatımızda en büyük değişikliği yapan ise “Uzaktan Çalışma” kavramı olmuştur. Aslında uzaktan çalışma 4857 Sayılı İş Kanunumuza 2016 yılında 14. maddede yer alan “Çağrı Üzerine Çalışma”ya 4. fıkra ve devamı olarak eklenmiştir. Günlük hayatımızda pek yerini bulamamış derken, Mart 2020 de gereken önem mecburen kendisine atfedilmiştir. 10 mart 2021 tarihinde yayınlanan Uzaktan Çalışma Yönetmeliği ile de kavramları, sınırları, kuralları netleştirilmiştir.
Hal böyle olunca bize de “Uzaktan Çalışma” şeklini ayrıntılı bir şekilde ele almak düşmüştür.
4857 sayılı İş Kanunu 14/4 maddesine göre “Uzaktan çalışma; işçinin, işveren tarafından oluşturulan iş organizasyonu kapsamında iş görme edimini evinde ya da teknolojik iletişim araçları ile işyeri dışında yerine getirmesi esasına dayalı ve yazılı olarak kurulan iş ilişkisidir.” Madde metninden de anlaşıldığı üzere uzaktan çalışma, işçinin, kendisine verilen işi ev ya da taraflarca kararlaştırılacak başka bir yerde yapmasıdır. Elbette bu tek taraflı verilecek bir karar değildir. bir tarafın teklifinin- bu işçi veya işveren olabilir- karşı tarafça kabul edilmesi gerekmektedir. ancak zorlayıcı nedenlerin varlığı halinde- ki salgın hastalık bir zorlayıcı nedendir- işçinin talebi veya onayı aranmaz.
Taraflar istese ve anlaşsa dahi uzaktan çalışma yapılamayacak işler de yönetmelikte düzenlenmiştir. Buna göre tehlikeli kimyasal madde ve radyoaktif maddelerle çalışma, bunların işlenmesi, biyolojik etkenlere maruz kalma riski olan işlerde uzaktan çalışma yapılamaz. Ayrıca kamu kurum ve kuruluşlarınca hizmet alımı suretiyle gördürülen işler ile milli güvenlik açısından stratejik önemi haiz birim, proje, tesis veya hizmetlerden hangilerinin yapılamayacağı, hizmeti alan kamu kurum ve kuruluşunca belirlenir. uzaktan çalışma yapılması fiilen ve fiziken mümkün olmayan işlerde de uzaktan çalışma yapılamayacağı esastır.
İş sözleşmesi doğrudan uzaktan yapılabileceği gibi mevcut iş sözleşmesi de uzaktan çalışmaya dönüştürülebilir. Her iki yolda da mutlaka yazılı yapılması gerekmektedir. Yazılı sözleşmede ise işin tanımı, yapılma şekli, işin süresi ve yeri, ücret ve ücretin ödenmesine ilişkin hususlar, işveren tarafından sağlanan ekipman ve bunların korunmasına ilişkin yükümlülükler, işverenin işçiyle iletişim kurması ile genel ve özel çalışma şartlarına ilişkin hükümler yer almalıdır. Çalışma yerinin belirlenmesi “işyeri tanımını” netleştirecek bir husus olup muhtemel iş kazalarında iş kazası kapsamına girip girmediği konularında belirleyici rol üstlenecektir. Çalışma süre ve saatleri ile fazla çalışma, tatil çalışması gibi hususların da sözleşme veya eki bir protokolle düzenlenmesi sağlıklı olacaktır. Adı geçen hususlarda yazılı olarak ne kadar ayrıntılı düzenleme yapılırsa ileride yaşanacak husumetlerde taraflar o kadar net ve sınırlarını biliyor olup, riskleri azalacaktır.
Sözleşmede çalışma mekanının düzenlenmesi, bunun için gerekli maliyetlerin neler olduğu ve kim tarafından karşılanacağı belirlenmelidir. İşin devamı için gerekli malzeme, iş araçları ve ekipmanların neler olduğu, kim tarafından sağlanacağı ve kullanım, bakım, onarım şartları yer almalıdır. Malzeme ve araçların sözleşmede aksi kararlaştırılmamışsa işveren tarafından sağlanacağı kabul edilir. Malzeme, araç ve ekipmanlar ile bedelleri sözleşme içerisinde veya ek olarak yazılı bir şekilde belgelenir ve işçiye imza karşılığında zimmetlenir.
İşveren, sağladığı ekipmanla ilgili olarak gerekli iş güvenliği tedbirlerini almak, işin niteliği dikkate alınarak iş sağlığı ve güvenliği önlemleri hususunda işçiyi bilgilendirmek, gerekli eğitimleri vermek ve sağlık gözetimini de sağlamakla yükümlüdür. Eğer işveren üzerine düşen yükümlülükleri yerine getirmez ise uzaktan çalışma olsa dahi işin yapımı sırasında meydana gelecek iş kazasında sorumlu olacaktır.
Uzaktan çalışmada önem teşkil eden bir diğer husus da işyeri ve yapılan işe dair verilerin korunmasıdır. Uzaktan çalışma yapılmadığı dönemde verilerin korunmasına dair güvenlik önlemleri işyerinde alınmış olsa dahi uzaktan çalışma ile alınan bu tedbirler yetersiz olabilecektir. İşverenin işyeri için oluşturduğu altyapı uzaktan çalışmaya elverişli olmayabilir. Uzaktan çalışmaya geçilmesi halinde öncelikle verilerin tanımı ve kapsamı uzaktan çalışma sözleşmesinde belirtilmelidir. İşveren, uzaktan çalışanı, yaptığı işe ve işyerine dair verilerin korunması ve paylaşımına dair işyeri kuralları ve ilgili mevzuat hakkında bilgilendirir ve verilerin korunması için gerekli teknik ve idari tedbirleri alır. İşçi de buna karşılık verilerin korunması için alınan tedbirlere ve konulan kurallara uymakla yükümlüdür. Veri ihlali yaşanması durumunda da tarafların üzerlerine düşen yükümlülüklerini yerine getirip getirmemeleri oranında sorumlulukları doğabilecektir.
Uzaktan çalışmada işverene düşen bir diğer yükümlülük de eşitlik ilkesine sadık kalmasıdır. Bu çerçevede işveren, uzaktan çalışan işçisine, esaslı neden olmadıkça, emsal işçiye göre farklı işlem uygulayamaz. biraz daha açmak gerekirse; aynı statü ve şartlarda çalışan işçilere, sırf uzaktan çalışmaya geçti diye farklı ücret, izin veya ek ödeme gibi prosedürler uygulanması eşitlik ilkesine aykırılık olup işçiye haklı fesih sebebi doğurabilecektir.
10 Mart 2021 tarihli 31419 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan UZAKTAN ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ’nin amacı, uzaktan çalışmanın yapılamayacağı işleri, verilerin korunması ve paylaşılmasına ilişkin işletme kurallarının uygulanmasını ve uzaktan çalışmanın usul ve esaslarını belirlemektir. Bu yönetmelik uzaktan çalışanları ve bunların işverenlerini kapsar.
Bu yönetmeliğe göre; Uzaktan çalışan: İş görme ediminin tamamını veya bir kısmını uzaktan çalışarak yerine getiren işçiyi; Uzaktan çalışma: İşçinin, işveren tarafından oluşturulan iş organizasyonu kapsamında iş görme edimini evinde ya da teknolojik iletişim araçları ile işyeri dışında yerine getirmesi esasına dayalı ve yazılı olarak kurulan iş ilişkisini ifade eder.
Uzaktan çalışmaya ilişkin iş sözleşmeleri yazılı şekilde yapılır. Sözleşmede; işin tanımı, yapılma şekli, işin süresi ve yeri, ücret ve ücretin ödenmesine ilişkin hususlar, işveren tarafından sağlanan iş araçları, ekipman ve bunların korunmasına ilişkin yükümlülükler, işverenin işçiyle iletişim kurması ile genel ve özel çalışma şartlarına ilişkin hükümler yer alır.
Gerekli olması halinde, uzaktan çalışmanın yapılacağı mekân ile ilgili düzenlemeler iş yapılmaya başlamadan önce tamamlanır. Bu düzenlemelerden kaynaklanan maliyetlerin karşılanma usulü, uzaktan çalışan ile işveren tarafından birlikte belirlenir.
Uzaktan çalışanın mal ve hizmet üretimi için gerekli malzeme ve iş araçlarının iş sözleşmesinde aksi kararlaştırılmamışsa işveren tarafından sağlanması esastır. Bu malzeme ve iş araçlarının kullanım esasları ile bakım ve onarım koşulları açık ve anlaşılır bir şekilde uzaktan çalışana bildirilir.
İş araçlarının işveren tarafından sağlanması halinde, bunların işçiye teslim edildiği tarihteki bedellerini belirten iş araçları listesi, işveren tarafından yazılı olarak işçiye teslim edilir. İşçiye teslim edilen belgenin işçi tarafından imzalı bir nüshası ise işveren tarafından işçi özlük dosyasında saklanır. İş araçlarının listesi, iş sözleşmesi içerisinde veya sözleşme tarihinde iş sözleşmesine ek olarak düzenlenirse ayrıca yazılı belge düzenlenmesi şartı aranmaz.
İşin yerine getirilmesinden kaynaklanan mal veya hizmet üretimiyle doğrudan ilgili zorunlu giderlerin tespit edilmesine ve karşılanmasına ilişkin hususlar iş sözleşmesinde belirtilir.
Uzaktan çalışmanın yapılacağı zaman aralığı ve süresi iş sözleşmesinde belirtilir. Mevzuatta öngörülen sınırlamalara bağlı kalmak koşuluyla taraflarca çalışma saatlerinde değişiklik yapılabilir. Fazla çalışma işverenin yazılı talebi üzerine, işçinin kabulü ile mevzuat hükümlerine uygun olarak yapılır.
Uzaktan çalışmada iletişimin yöntemi ve zaman aralığı uzaktan çalışan ile işveren tarafından belirlenir.
İşveren; uzaktan çalışanı, işyerine ve yaptığı işe dair verilerin korunması ve paylaşımına ilişkin işletme kuralları ve ilgili mevzuat hakkında bilgilendirir ve bu verilerin korunmasına yönelik gerekli tedbirleri alır.
İşveren, korunması gereken verinin tanım ve kapsamını sözleşmede belirler.
Verilerin korunması amacıyla işveren tarafından belirlenen işletme kurallarına uzaktan çalışanın uyması zorunludur.
İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tedbirlerin alınması
İşveren, uzaktan çalışanın yaptığı işin niteliğini dikkate alarak iş sağlığı ve güvenliği önlemleri hususunda çalışanı bilgilendirmekle, gerekli eğitimi vermekle, sağlık gözetimini sağlamakla ve sağladığı ekipmanla ilgili gerekli iş güvenliği tedbirlerini almakla yükümlüdür.
Uzaktan çalışmanın yapılamayacağı işler
(1) Tehlikeli kimyasal madde ve radyoaktif maddelerle çalışma, bu maddelerin işlenmesi veya söz konusu maddelerin atıkları ile çalışma, biyolojik etkenlere maruz kalma riski bulunan çalışma işlemlerini içeren işlerde uzaktan çalışma yapılamaz.
(2) Kamu kurum ve kuruluşlarınca ilgili mevzuatına göre hizmet alımı suretiyle gördürülen işler ile millî güvenlik açısından stratejik önemi haiz birim, proje, tesis veya hizmetlerden hangilerinde uzaktan çalışma yapılamayacağı birim, proje, tesis veya hizmetten sorumlu olan veya hizmeti alan kamu kurum ve kuruluşunca belirlenir.
Uzaktan çalışmaya geçiş
(1) İş ilişkisi doğrudan uzaktan çalışma sözleşmesi ile kurulabilir veya hâlihazırda işyerinde çalışan işçinin iş sözleşmesi, işçinin ve işverenin anlaşması halinde, uzaktan çalışma sözleşmesine dönüştürülebilir.
(2) İşçinin, uzaktan çalışma yapma talebi ile ilgili hususlar aşağıdadır:
a) Talep yazılı olarak yapılır.
b) Talep işyerinde belirlenen usul doğrultusunda işverence değerlendirilir.
c) Talep değerlendirilirken, işin ve işçinin niteliği gereği uzaktan çalışmaya uygunluğu ile işverence belirlenecek diğer kıstaslar kullanılır.
(3) Talebe ilişkin değerlendirme sonucunun otuz gün içinde işçiye talebin yapıldığı usulle bildirilmesi esastır.
(4) Talebin kabul edilmesi halinde 5 inci maddede belirtilen hususlara uygun şekilde sözleşme yapılır.
(5) Uzaktan çalışmaya geçen işçi, ikinci fıkrada belirtilen usulle tekrar işyerinde çalışma talebinde bulunabilir. İşveren, söz konusu talebi öncelikli olarak değerlendirir.
(6) Uzaktan çalışmanın mevzuatta belirtilen zorlayıcı nedenlerle işyerinin tamamında veya bir bölümünde uygulanacak olması halinde uzaktan çalışmaya geçiş için işçinin talebi veya onayı aranmaz.
Toparlamak gerekirse; uzaktan çalışma usulünün sağlıklı ve verimli bir halde ilerleyebilmesi için uzaktan çalışma sözleşmelerinin İş Kanunu ve Uzaktan Çalışma Yönetmeliğine uygun olup, sözleşmelerin ayrıntılı, net ve objektif iyiniyet kurallarına uygun olması önem teşkil etmektedir. Uzaktan çalışmanın tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de pandemi sonrası kalıcı ya da hibrit çalışma modeline dönüşmesi kaçınılmazdır. Bu nedenle vizyoner bir bakış açısı ile özellikle işverenlerin uzaktan çalışma hususlarında Avukat, KVK Uzmanları ve İSG Uzmanlarından gerekli destekleri alması iş hayatında olumlu sonuçlar doğurabilecektir.
Avukat Dilay METİN